Bánh Ngũ sắc được tô điểm bằng 5 màu, tượng trưng cho ngũ hành. Màu trắng có vị thơm dẻo nguyên chất của nếp cái hoa vàng, tượng trưng cho sự tinh khiết của trời đất. Màu vàng có vị đắng dịu của quả dành dành và có mùi thơm rất lâu tượng cho sự no ấm đầy đủ. Màu xanh có vị thanh mát của lá dứa mang niềm hy vọng và cầu cho một năm mưa thuận gió hòa, cho mùa màng bội thu. Màu đỏ có mùi thơm từ gấc tượng trưng cho sự phú quý, phát tài. Màu nâu của mật có vị ngọt ngào tượng trưng cho trái đất trù phú. Cả 5 màu hòa quyện với nhau diễn giải sự sinh hóa trong mối quan hệ của vạn vật, của trời đất và con người với mong muốn cầu cho một năm mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.
Để có được một chiếc bánh dẻo, thơm và có hương vị đặc trưng của vùng Kinh Bắc, người làm bánh phải biết cách kết hợp khéo léo giữa các nguyên liệu sẵn có tại địa phương. Bánh được làm chủ yếu từ gạo nếp, gấc, quả dành dành, lá nếp… với hương vị đặc trưng, những nguyên liệu tuy đơn giản, gắn bó với cuộc sống nông nghiệp thuần túy nhưng khi kết hợp với nhau lại tạo nên một thức quà quê ăn vào sẽ nhớ mãi, thậm chí càng làm nhớ nhung, day dứt trong lòng những người con xa xứ.
Tới thăm gia đình ông Nguyễn Thế Đài (khu 2, phường Thị Cầu, thành phố Bắc Ninh) - một trong những người đang giữ “hồn” cho bánh Ngũ sắc Thị Cầu truyền thống, bạn sẽ được tận mắt chứng kiến quy trình chế biến cầu kỳ của món bánh này. Ông Đài cho biết: “Bánh Ngũ sắc được sản xuất theo phương thức gia truyền cổ xưa với điểm nhấn là hoa ngũ sắc. Để bánh ngon, hoa ngũ sắc phải giòn mà vẫn mềm, mỗi màu sắc mang một hương vị riêng. Khâu chuẩn bị nguyên liệu để làm bánh khá công phu, kỹ lưỡng. Trước tiên phải chọn loại gạo nếp cái hoa vàng mẩy, to đều, sàng sẩy kỹ lưỡng. Đây là giống gạo nếp nổi tiếng của vùng đất Kinh Bắc, hạt gạo to tròn, thơm và dẻo, để 3 - 4 ngày sau khi nấu chín vẫn không bị khô cứng”.
Trước tiên để tạo ra hoa bánh màu đỏ, người ta lấy một phần gạo nếp đồ xôi với ruột quả gấc tạo thành màu đỏ thẫm, một phần đồ với quả dành dành tạo hoa bánh màu vàng tươi, một phần đồ với nước vắt của lá dứa để lấy màu xanh cốm cho hoa bánh, phần nữa không trộn gì để đồ xôi làm màu trắng. Sau đó các phần xôi này được đem giã nhỏ với một ít rượu trắng và nước cây vông vang rồi cán mỏng ra cắt vuông 3 - 5 cm rồi đem phơi khô. Các miếng xôi đã phơi khô này sau đó đem rán giòn.
Công đoạn đun mật cũng đòi hỏi sự khéo léo và kinh nghiệm của người nấu, phải điều chỉnh ngọn lửa vừa phải, nếu mật non lửa thì ngũ sắc không thơm, bị nát, nếu quá lửa lại đắng và cứng. Sau khi nấu mật xong thì trộn lẫn với các loại nguyên liệu như gừng đã giã nhuyễn, lạc rang bỏ vỏ, mỡ thỏi, vừng, bột nếp rang chín và hoa bánh. Ở công đoạn này phải đảo thật đều, đun nhỏ lửa thì ngũ sắc mới dẻo. Đợi cho chảo ngũ sắc bớt nóng, xúc đổ vào khuôn gỗ rồi nén lại thành bánh.
Bánh Ngũ sắc ngon nhất khi thưởng thức vào những ngày gió heo may, gió bấc bên những chén trà nóng thơm phức. Khi thưởng thức bánh Ngũ sắc, ngay từ miếng cắn xốp dẻo đầu tiên người ta đã có thể cảm nhận được vị thơm; ngọt thanh mà không ngán, rất khó lẫn với các thức quà khác.
Trong xu thế hội nhập với sức cạnh tranh lớn từ sự đa dạng của các mặt hàng bánh kẹo trên thị trường nội địa cũng như nhập ngoại, bánh Ngũ sắc Thị Cầu đứng trước nguy cơ mai một đi nhiều. Song với hương vị riêng biệt, những ai đã có cơ hội thưởng thức một lần thì nhớ mãi, bánh Ngũ sắc vẫn đang tồn tại và trở thành món đặc sản không thể thiếu đối với người dân Thị Cầu nói riêng và người dân thành phố nói chung mỗi dịp Tết đến Xuân về.
Trong những ngày Tết với các món sơn hào hải vị, trong tiết trời se lạnh, quây quần trong không khí sum họp đầm ấm bên gia đình, người thân, nhâm nhi miếng bánh Ngũ sắc thơm nồng , thưởng thức món tráng miệng bánh khoai Thị Cầu cùng nước chè xanh hoặc chè Thái Nguyên nhâm nhi câu chuyện thì không còn gì tuyệt hơn trong những ngày đầu năm mới. Tất cả các nguyên liệu, phụ phẩm đều có nguồn gốc tự nhiên, có tác dụng chữa bệnh trong đông y, tốt cho hỗ trợ tiêu hóa và những người mắc chứng dạ dày (hạt giành giành, cây vông vang, thông thảo..). Vì vậy, bánh khoai Thị Cầu trong ngày Tết không chỉ là thưởng thức ẩm thực mà còn tốt cho sức khỏe.
UBND thành phố đã giao cho các cơ quan chuyên môn phối hợp với địa phương nghiên cứu, hỗ trợ từng bước cơ giới hóa bằng máy móc, nâng cao sản lượng, chất lượng, an toàn thực phẩm trong sản xuất; hỗ trợ xây dựng thương hiệu, bao bì bánh khoai, bánh ngũ vị Thị cầu nhằm sớm đưa các sản phẩm này vươn xa thị trường, tạo dựng thương hiệu bánh truyền thống đặc trưng của Thị cầu nói riêng, thành phố Bắc Ninh nói chung.
Với những đặc trưng riêng, chỉ Thị Cầu mới có; trong năm 2019 khi bánh khoai và bánh ngũ vị Thị cầu được Cục sở hữu trí tuệ Việt Nam công nhận thương hiệu độc quyền; bánh khoai Thị Cầu sẽ được bạn bè trong và ngoại tỉnh biết đến nhiều hơn, trở thành thức quà quê hương của mỗi người con Thị Cầu và Bắc Ninh đi xa trở về, món quà quê ý nghĩa, hương vị khó quên.
Cơ sở sản xuất bánh khoai và bánh ngũ vị nổi tiếng Thị cầu:
- Cơ sở ông Nguyễn Thế Đài: Địa chỉ số nhà 140-đường Hoàng Quốc Việt-khu phố 2-phường Thị Cầu, thành phố Bắc Ninh: Đt 0987696096.
Tư liệu nguồn: Tham khảo nội dung cơ bản của tác giả Mai Quế đăng trên trang điện tử Đài phát thanh và truyền hình tỉnh Bắc Ninh ngày 17/02/2018; tác phẩm “Sản phẩm làng nghề và đặc sản nổi tiếng tỉnh Bắc Ninh xuất bản năm 2018 và các tác giả khác.